W poprzednim wpisie na blogu zostało omówione zagadnienie instytucji zachowku, w tym w szczególności, kiedy i komu należy się zachowek. W niniejszym wpisie zostanie przedstawione wydziedziczenie, czyli pozbawienie uprawnionego do zachowku skutecznego domagania się jego wypłaty.
Zgodnie z treścią art. 1008 kodeksu cywilnego spadkodawca może pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców prawa do zachowku w testamencie.
Należy pamiętać, że wydziedziczenie będzie skuteczne, jeżeli testament zostanie uznany przez sąd za ważny. Przy czym samo uznanie testamentu za ważny nie zawsze będzie skutkowało tym, iż w danym stanie faktycznym wystąpiły przesłanki do wydziedziczenia. Kwestia ważności testamentu zostanie opisana w kolejnych wpisach.
Spadkodawca dokonując wydziedziczenia nie jest zobowiązany posługiwać się słowem „wydziedziczenie”. Istnienie przyczyny wydziedziczenia dokonywane jest poprzez wykładnie ostatniej woli spadkodawcy zawartej w testamencie, w szczególności poprzez ustalenie czy treść testamentu zmierza do pozbawienia spadkobiercy prawa do zachowku wskutek zaistnienia przyczyn wydziedziczenia.
W przepisach kodeksu cywilnego zostały określone przyczyny wydziedziczenia. Są one następujące:
Omawiając wskazaną w pkt 1 przesłankę wydziedziczenia należy podkreślić, że ustawodawca odwołał się w jej treści do tzw. zasad współżycia społecznego. Działanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego w kontekście wydziedziczenia to takie zachowanie spadkobiercy, które nie znajduje aprobaty u spadkodawcy tj. podejmowane jest wbrew jego woli. W literaturze przedmiotu wskazuje się różne przykłady takich zachowań. Przykładem takiego działania może być alkoholizm, narkomania, brak dbałości o swoją rodzinę. Omawiane zachowania spadkobiercy muszą być uporczywe.
Uporczywość oznacza, że stan tworzący podstawę wydziedziczenia musi charakteryzować się bądź pewną długotrwałością, bądź też powtarzalnością nieprawidłowych zachowań, przy czym nie muszą one być identyczne (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 25 września 2014 r., I ACA 417/14).
Przyczyna wydziedziczenia polegająca na popełnieniu względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, odwołuje się do przestępstw określonych w kodeksie karnym. Jako przykład takich przestępstw można wskazać naruszenie nietykalności cielesnej, spowodowanie ciężkiego bądź lekkiego uszczerbku na zdrowiu, pobicie, groźby karalne, tzw. stalking, zniesławienie, zniewaga.
Warto wskazać, iż uznanie przez sąd cywilny, że spadkobierca dopuścił się przestępstwa względem spadkodawcy bądź osoby mu najbliższej, nie musi zostać poprzedzone prawomocnym wyrokiem karnym, w którym spadkobierca zostałby uznany winnym popełnienia przestępstwa. W takiej sytuacji, sąd cywilny uprawniony jest do badania, czy w rozpatrywanej przez niego sprawie doszło do popełnienia przestępstwa względem spadkodawcy bądź osoby dla niego najbliższej.
Omawiając powyższą przesłankę należy zwrócić uwagę na to, że przestępstwo nie musi zostać popełnione wyłącznie na szkodę spadkodawcy, lecz również przesłanką wydziedziczenia będzie popełnienie przestępstwa na szkodę osoby dla niego najbliższej. Ocena przez sąd, kto jest dla spadkodawcy osobą najbliższą zależy od konkretnego stanu faktycznego. Okoliczność ta, w razie rozważania tej przesłanki wydziedziczenia przez sąd, każdorazowo powinna zostać ustalona przez sąd, by móc ocenić skuteczność wydziedziczenia.
Rozważając trzecią przesłankę wydziedziczenia tj. spadkobierca uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych należy zauważyć, że jej analiza powinna opierać się na uwzględnieniu, kim dla spadkodawcy jest osoba uprawniona do zachowku.
Przypomnieć trzeba, że uprawnionym do zachowku jest małżonek, zstępni (dzieci, wnuki) oraz rodzice spadkodawcy. Na każdej z tych osób ciążą inne obowiązki względem spadkodawcy.
Powyższe można zobrazować przykładami. Małżonek zgodnie z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zobowiązany jest do wierności, wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy. Rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się. Ponadto, rodzice względem dzieci zobowiązani są wykonywania pieczy nad nimi, do ich wychowania. Warto podkreślić, że dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winne jest rodzicom posłuszeństwo.
Jednocześnie, należy mieć na uwadze, iż na krewnych w linii prostej (np. ojciec-dziecko-wnuk) ciąży także obowiązek alimentacyjny.
W praktyce można zaobserwować, że niewykonywanie obowiązku alimentacyjnego oraz zerwanie osobistych kontaktów są najczęstszymi przyczynami wydziedziczenia w oparciu o omawianą przesłankę. Warto zauważyć, iż przesłanka ta dotyczy także innych popełnionych przez spadkobiercę względem spadkodawcy przestępstw niż umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci. Można tutaj wskazać takie czyny zabronione jak znęcanie, bigamia, rozpijanie małoletniego, niealimentacja.
Ciężar udowodnienia w postępowaniu przed sądem, że w stosunku do uprawnionego do zachowku wystąpiły przesłanki wydziedziczenia spoczywa na pozwanym jako osobie wywodzącej z tej okoliczności skutki prawne. Osoba zobowiązana do wypłaty zachowku powinna udowodnić przed sądem skuteczność wydziedziczenia.
